Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali | बल्लाळेश्वर, पाली

Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali | तिसरा गणपती: बल्लाळेश्वर पाली, मंदिराचा इतिहास, बल्लाळेश्वराची मुर्ती, आख्यायिका, उत्सव, मंदिराकडे जाण्याचे मार्ग, अष्टविनायक यादी व जवळची धार्मिक स्थळे.

पालीचे श्री बल्लाळेश्वर मंदिर हे बुद्धीची देवता श्री गणेशाच्या आठ मंदिरांपैकी एक आहे. गणेश मंदिरांपैकी, बल्लाळेश्वर हा गणेशाचा एकमेव अवतार आहे जो त्याच्या भक्ताच्या नावाने ओळखला जातो. (Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali)

बल्लाळेश्वराचे मंदिर हे भारतात महाराष्ट्र राज्यातील रायगड जिल्ह्यामध्ये असलेल्या पाली गावात आहे. पाली हे मुंबई- गोवा महामार्गावर नागोठणे पासून 11 कि.मी. अंतरावर आहे.

तर रायगड जिल्ह्यातील कर्जतपासून 30 किमी अंतरावर आहे. भाविकांच्या प्रार्थनेला त्वरित प्रतिसाद देण्यासाठी देवता प्रसिद्ध असल्याचे म्हटले जाते.

मंदिराचा इतिहास (Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali)

मोरेश्वर विठ्ठल सिंदकर यांनी 1640 मध्ये मंदिर बांधले. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कार्यात व मंदिराच्या विकासात त्यांचे मोठे योगदान होते. मूळ लाकडी मंदिराचा जीर्णोद्धार 1760 मध्ये मुरादाबाद येथील श्री फडणीस यांनी केल्याचे सांगितले जाते.

हे मंदिर अशाप्रकारे उभारण्यात आले आहे की हिवाळ्यात दक्षिणायनात सूर्योदयाच्या वेळी सूर्याची किरणे थेट मूर्तीवर पडतात. श्री अक्षराच्या आकारात बांधलेले हे बांधकाम पूर्णपणे दगडी असून या दगडांना शिश्याच्या रसाने एकमेकांबरोबर जोडले आहे.

या मंदिराचे मुख्य वैशिष्ट्य म्हणजे 15 फूट उंच गर्भगृह आणि युरोपमध्ये बनवलेली अवाढव्य धातूची घंटा. वसई आणि सास्ती येथे पोर्तुगीजांचा पराभव केल्यानंतर चिमाजी अप्पांनी या घंटा आणल्या आणि वेगवेगळ्या अष्टविनायकांच्या ठिकाणी अर्पण केल्या.

मंदिर परिसर टाइलने बांधलेला आहे आणि तो दोन तलावांना वेढतो. उजवीकडे एका तलावाचे पाणी विनायकांच्या पूजेसाठी राखीव आहे.

मंदिरात दोन गर्भगृहे आहेत. आतील गर्भगृह 15 फूट उंच आहे, तर बाहेरील गर्भगृह 12 फूट उंच आहे आणि त्यात उंदराची मूर्ती असून हातात मोदक आहे आणि गणेशाचे तोंड आहे.

मंदिराचा सभामंडप 40 फूट लांब आणि 20 फूट रुंद असून तो 1910 मध्ये दिवंगत श्री कृष्णाजी रिंगे यांनी बांधला होता. हा सभामंडप सायप्रस सिंहासनाच्या झाडासारखे 8 खांबांसह अतिशय सुंदर आहे. भक्तांच्या देणगीमुळे मंदिर शिखर (कळस) सोन्याने मढलेला आहे.

मिरवणुकीसाठी वापरण्यात येणारी पालखीही चांदीच्या पाटांनी मढवली जाते. हे देखील देणगीतून आले आहे. आंघोळीची भांडी जसे गोलाकार भांडे (घंगाळ) आणि बसण्याचे साधन (चौरंग) मूर्तीचे वरचे हात आणि मध्यवर्ती टांगलेले (झंबर) चांदीच्या अच्छादनांनी पूर्णपणे झाकलेले आहेत. मूर्तीला सजवणारे सोन्या-चांदीचे मुकुट आणि इतर अलंकार भक्तांकडून दान केले जातात.

बल्लाळेश्वराची मुर्ती

विनायकाची मूर्ती दगडी सिंहासनावर विराजमान आहे, पूर्वेकडे तोंड करुन सोंड डावीकडे वळली आहे. मूर्तीची पार्श्वभूमी चंदेरी असून त्यावर रिद्धी आणि सिद्धी चामरे धरलेले दिसून येतात. मूर्तीचे डोळे आणि बेंबी हिरेजडीत आहेत. ही बल्लाळेश्वराची मूर्ती तीन फुट उंच आहे.

गणपतीला साधारणतः मोदकाचा नैवेद्य दाखवला जातो परंतु बल्लाळेश्वराच्या मंदिराची ही खासियत आहे की इथे गणपतीला बेसनाच्या लाडवांचा नैवेद्य दाखवला जातो.

या मंदिराच्या मागे असलेल्या डोंगराच्या आकाराप्रमाणेच ही गणपतीची मूर्ती आहे. जेव्हा या डोंगराच्या फोटोला बघून गणपतीची मूर्ती पाहिल्यावर हे साम्य विशेष करुन जाणवते.

बल्लाळेश्वराची आख्यायिका

आख्यायीकेनुसार पाली गावात कल्याण नावाचा एक व्यापारी त्याची पत्नी इंदुमती व बल्लाळ नावाचा त्यांचा एक मुलगा यांचे सोबत राहत होता. बल्लाळला बालपणापासूनच गणेश भक्तिची आवड होती. बल्लाळ आणि गावातील इतर मुले दगडालाच गणेश मुर्ती माणून पूजा करण्याचा खेळ खेळत असत.

एकदा गावाच्या शिवारात मुलांना एक मोठा दगड दिसला. बल्लाळच्या सांगण्यावरुन मुलांनी दगडाची गणेश म्हणून पूजा केली. बल्लाळ यांच्या नेतृत्वाखाली मुले त्यांच्या उपासनेत इतकी तल्लीन झाली की ते भूक आणि तहान विसरले; ते दिवस आणि रात्र त्या दगडाची पूजा करत असत.

दरम्यान, गावातील पालक आपली मुले घरी येण्याची आतुरतेने वाट पाहत होते. मुले वेळेवर घरी परत न परतल्याने सर्वांनी कल्याणच्या घरी जाऊन मुलगा बल्लाळ याची तक्रार केली. रागाच्या भरात कल्याणने काठी घेतली आणि मुलांचा शोध घेतला. अखेरीस, त्याला मुलं गणेशपुराण ऐकताना दिसली.

रागाच्या भरात त्याने लहान मुलांनी बांधलेली लहान मंदिरे उध्वस्त केली, दहशतीमुळे घाबरुन इतर मुले पळून गेली. त्यावेळी बल्लाळ देहभान विसरुन गणेश भक्तीत तल्लीण झाला होता. भक्तीत पूर्णपणे बुडालेल्या बल्लाळला त्याच्या वडिलांनी पकडले आणि त्याला रक्तबंबाळ होईपर्यंत मारले.

वाचा: Know All About Ganesh Chaturthi 2022 | गणेश चतुर्थी

वडिलांनी बल्लाळला एका झाडाला बांधून ठेवले आणि मुलांनी गोळा केलेले सर्व पुजेचे साहित्य त्याने फेकून दिले. ज्याला मुले गणपती म्हणत होती, ज्याची पूजा करीत होती तो भला मोठा दगडसुद्धा त्याने फेकून दिला. त्यानंतर बल्लाळचे वडील रागाने म्हणाले, “आता बघू कोणता देव तुझे रक्षण करतो.” असे म्हणून ते घरी निघून गेले. परंतू त्यांनी स्वतःच्या मुलाला तसेच झाडाला बांधून ठेवले.

बल्लाळाला शारीरिक जखमांमुळे खूप त्रास होत होता, तरिही तो तहान आणि भूक यांची पर्वा न करता सर्व त्रास सहन करुन त्याने त्याची शुद्ध हरपेपर्यंत गणेशाचे नामस्मरण करत राहिला.

बल्लाळची अशी भक्ती पाहून श्री गणेश साधूच्या वेशात बल्लाळाकडे आले. त्यांनी बल्लाळाला स्पर्श केला, त्याक्षणी बल्लाळाची तहान- भूक नाहीशी झाली, त्याच्या शरीरावरील जखमा भरुन आल्या आणि त्याला पूर्णपणे चैतन्य मिळाले. बल्लाळाने साधूच्या वेशात आलेल्या गणपतीला ओळखले आणि त्याने साधूसमोर साष्टांग नमस्कार केला.

त्याची भक्ती पाहून श्री गणेश त्याच्यावर प्रसन्न झाले. त्यांनी बल्लाळला आशीर्वाद म्हणून वर मागण्यास सांगितले. त्यावेळी बल्लाळाने “मी तुझा अखंड भक्त होवो आणि तू सदैव या ठिकाणी राहो, तसेच तुझा आश्रय घेणाऱ्या लोकांचे दुःख दूर कर.” अशी विनंती त्याने गणेशाकडे व्यक्त केली.

वाचा: Know about Anant Chaturdashi | अनंत चतुर्दशी

श्री गणेश म्हणाले, “मी येथे कायमच राहीन, माझ्या नावाआधी तुझे नाव घेतले जाईल आणि बल्लाळ पुजत असलेला देव “बल्लाळेश्वर” म्हणून  ओळखला जाईल. असे म्हणून श्री गणेशाने बल्लाळला मिठी मारली आणि जवळच्या दगडात गायब झाला. त्या दगडाला पडलेल्या भेगा नाहीशा झाल्या आणि तो पुन्हा अखंड झाला.

तेंव्हापासून त्या दगडी मूर्तीला “बल्लाळेश्वर” या नावाने ओळखले जात आहे. कल्याण वाण्याने जो दगड जमिनीवर फेकून दिला होता तो दगड धुंडी विनायक म्हणूनही ओळखले जाते. ही स्वयंभू मूर्ती असून बल्लाळेश्वराची पूजा करण्याआधि या मूर्तिची पूजा केली जाते.

उत्सव (Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali)

पालीच्या बल्लाळेश्वर मंदिरात गणेश चतुर्थी आणि गणेश जयंती हे दोन उत्सव साजरे केले जातात. गणेश जयंतीचा उत्सव माघ प्रतिपदा ते माघ पंचमीला साजरा होतो. चतुर्थीला महानैवेद्य तर पंचमीला दहीकाला याचा नैवेद्य असतो.

या क्षेत्राविषयी भाविक असे मानतात की, या उत्सवाला गणपती स्वतः येऊन नैवेद्य ग्रहण करतो आणि त्या नैवेद्यावर स्वतःच्या बोटांचे ठसे सोडतो.

पाच दिवस गणपतीची पालखी निघते. या कालावधीमध्ये भजन-कीर्तन असे विविध कार्यक्रम असतात. याव्यतिरिक्त अंगारकी चतुर्थी आणि संकष्टी चतुर्थी साजरी केली जाते.

मंदिराकडे जाण्याचे मार्ग

बल्लाळेश्वर हे मंदिर मुंबई-पुणे महामार्ग व मुंबई-गोवा महामार्गावर नागोठणे येथून 11 किमी अंतरावर पाली येथे आहे. मंदिर कोकणातील रायगढ जिल्ह्यात असून ते पुण्याहून चांदणी चौक-पाषाण-बालेवाडी-महामार्गे दोन तासांच्या अंतरावर आहे.

पुणे परिसरातील तसेच इतरही सर्व अष्टविनायक मंदिरे, यादरम्यान राज्य परिवहन मंडळाची विशेष बस सेवा असते. खासगी टूर कंपन्यासुद्धा टूर्स आयोजित करतात.

बहुतेक सर्व मंदिरांच्या ठिकाणी भक्तांना राहण्यासाठी भक्तनिवास, धर्मशाळा, हॉटेल आणि महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळाचे रिसोर्ट उपलब्ध आहेत.

अष्टविनायक (Ganpati-3 Know all about Ballaleshwar Pali)

1. मोरगाव: मयुरेश्वर किंवा मोरेश्वर
2. सिद्धटेक: सिद्धिविनायक
3. पाली: बल्लाळेश्वर
4. महाड: वरदविनायक
5. थेऊर: चिंतामणी
6. लेण्याद्री: गिरिजात्मज
7. ओझर: विघ्नेश्वर
8. रांजणगाव: महागणपती

जवळची धार्मिक स्थळे

• मंदिरापासून सुमारे 2 ते 3 किमी अंतरावर सरसगड नावाचा किल्ला आहे.
• गरम पाण्याचे झरे असलेले उन्हेरे हे स्थान पालीपासून जवळच आहे.
• सिद्धेश्वर येथील शंकराचे स्वयंभू मंदिर जे पालीपासून 3 किमी अंतरावर आहे.
• प्रभु श्री राम यांनी जटायूचा उद्धार केलेले उध्दर हे स्थान पालीपासून 4 किमी अंतरावर आहे.
• जवळच सुधागड या किल्ल्यात भृगु ऋषींनी स्थापन केलेले भोराईदेवीचे मंदिर आहे.
• ठाणाळे येथील कारीव लेणी व पुईची गणेश मंदिरे.

Related Posts

• Janmashtami and Dahi Handi | कृष्ण जन्माष्टमी व दहीहंडी
• The Religious Significance of Diwali | दिवाळीचे धार्मिक महत्त्व

Post Categories

आमच्या Etopcollection वेबसाईटला जरुर भेट द्या, तसेच शैक्षणिक माहितीसाठी “ज्ञानज्योत” शैक्षणिक मराठी संकेत स्थळाला भेट द्या.